Cmentarz żydowskiw Grodzisku Mazowieckim

W Grodzisku od dawna osiedliło się plemię Semitów. (…) Podobno żydzi są w Grodzisku od 500 lat z górą, jak świadczy nagrobek nad grobem rabina na kierkucie.
Zajmują się handlem i drobnym przemysłem. Niczem się nie wyróżniają od współbraci w całym naszym kraju.

Ks. Mikołaj Bojanek, Kościół i parafia w Grodzisku. Monografia historyczna, Warszawa 1917

Pierwsi osadnicy żydowscy pojawili się w Grodzisku w wieku XVI. Grodzisk lokowany na prawie niemieckim w roku 1522 był jako miasto prywatne wyłączony spod jurysdykcji królewskiej. Nie mógł więc posługiwać się przywilejem „non tolerandis Iudaeis”, którym chlubiły się znaczniejsze ośrodki, na terenie których wyznawcom judaizmu osiedlać się ani dnia przebywać nie było wolno. Obecność potomków Dawida w Grodzisku w II poł. XVI wieku potwierdzają dokumenty kościelne, informujące o daninie płaconej przez wspólnotę żydowską na rzecz parafii.

Nie wiadomo, ilu Żydów liczyło ówczesne „Grodzisko”. Prawdopodobnie 600 lat temu musiała istnieć społeczność żydowska. W archiwach nie ma jednak żadnych historycznych śladów, które potwierdziłyby naszą hipotezę. Jedynym dokumentem tamtej zamierzchłej przeszłości jest tylko na wpół omszała macewa sprzed 541 lat. Kto leży tam pochowany, nie udało się ustalić. (…) W roku 1531 znajdowało się tu piętnaście żydowskich rodzin na sto czterdzieści dusz w mieście. Owe żydowskie rodziny były pionierami osadnictwa żydowskiego w Grodziska. W roku 1533 pojawił się tu handlarz drewnem, Lewi ben Mojsze, a niemal równocześnie z nim handlarz zbożami, Izrael ben Cadi Princ. I cała grupa piętnastu rodzin – kilku rzemieślników, paru szynkarzy, pośredników i handlarzy.

Salomon Neuhaus, Nasze miasteczko Grodzisk, przeł. Martyna Steckiewicz, Grodzisk Maz. 2022

W II poł. XVIII wieku gmina żydowska otrzymała od grodziskiego proboszcza ks. Jana Klemensa Mokronoskiego zezwolenie na budowę synagogi i założenie cmentarza, który umiejscowiony został poza miastem, na gruntach położonych między drogami wiodącymi do Błonia i Rokitna. Do czasu powstania cmentarza żydowskiego na warszawskim Bródnie, grodziski beit-kwarot służył jako miejsce wiecznego spoczynku także dla Żydów z Warszawy. Wyznawcom judaizmu wolno było grzebać swoich zmarłych „za miastem, na polu wyznaczonem, skromnie, bez pompy i przepychu”. W 1759 r. przywilejem króla Augusta III targi tygodniowe zostały przełożone z soboty na niedziele.

Po trzecim rozbiorze Polski w roku 1795 Grodzisk znalazł się w granicach Prus. Na skutek wydanego w roku 1797 tzw. patentu króla pruskiego, pozwalającego Żydom osiadłym w mieście zajmować się rzemiosłem i handlem oraz ograniczającego osadnictwo żydowskie na wsi, liczba przedstawicieli wyznania mojżeszowego w Grodzisku rosła lawinowo. Podczas gdy w roku 1765 wśród ogólnej liczby parafian odnotowano 157 osób narodowości żydowskiej, u progu XIX wieku było ich 301, a w roku 1820 – 444 (niemal 90 % mieszkańców). Ów stan rzeczy przesądził o tym, że Grodzisk nazywać zaczęto „żydowskim miastem, a grodziszczan – Żydami”.

Ze względu na przeludnienie spowodowane stałą migracją i wysokim przyrostem naturalnym warunki bytowe, w jakich przyszło żyć grodziskim Żydom, były tragiczne. W roku 1827 blisko 50 rodzin żydowskich nie miało dachu nad głową. Dopiero przełom cywilizacyjny i ożywienie gospodarcze miasta, związane z budową i uruchomieniem w 1845 roku pierwszego odcinka Drogi Żelaznej Warszawsko – Wiedeńskiej ze stacją w Grodzisku, wpłynęły na poprawę dramatycznej sytuacji. Co więcej, spośród żydowskiej biedoty „wysunęło się nawet kilku milionerów na bruku Grodziska”, a nazwiska lokalnych potentatów stały się synonimem bogactwa.

Czytaj dalej…